भारतवर्षको संस्कृतिलाई उत्कृष्ट बनाउन यसको १६ संस्कारले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको हुन्छ । हिन्दु संस्कृतिको विशेषता यही हो कि, यसमा मान्छे जन्मिनुभन्दा पहिलेदेखि नै संस्कार सुरु हुन्छ । यो कुनै जात धर्म केन्द्रित होइन, यो त एउटा वैज्ञानिक महत्वका हिसाबले १६ संस्कारको अवधारणा विकास गराइएको हो ।
महर्षि वेद व्यासका अनुसार मान्छे जन्मेदेखि मृत्युसम्म १६ वटा संस्कार पूरा गर्नुपर्छ । संस्कारलाई कसैले २४, कसैले ३६ र ४८ वटासम्म पनि भन्ने गरेका छन् । गौतम स्मृति शास्त्रले ४० संस्कारहरू रहेको उल्लेख गरेको छ । महर्षि अंगिराले २५ संस्कारहरूको बारेमा उल्लेख गरेका छन् । वर्तमानमा महर्षि वेदव्यास स्मृति शास्त्रका अनुसार १६ संस्कार प्रचलित छन् । त्यो १६ संस्कारमध्येको पहिलो संस्कार हो गर्भाधान संस्कार ।
शास्त्रमा भनिएको छः
जन्मना जायते शुद्रऽसंस्काराद्द्विज उच्यते ।
अर्थात्, जन्मदै सबैजना शुद्र बनेर जन्मन्छन्, संस्कारद्वारा नै कुनै पनि व्यक्ति द्विज बन्ने गर्छन् ।
गर्भाधानको सम्बधमा स्मृतिसंग्रहहरूमा भनिएको छ स्
निषेकाद् बैजिकं चैनो गार्भिकं चापमृज्यते ।
क्षेत्र संस्कार सिद्धिश्च गर्भाधानफलं स्मृतम् ।।
अर्थात् विधिपूर्वक संस्कारयुक्त गर्भाधानले राम्रो र सुयोग्य सन्तान उत्पन्न हुन्छ । यस संस्कारले वीर्यसम्बधी पापको समेत नाश गर्न मद्दत गर्छ । यही नै गर्भाधान संस्कारको फल हो ।
के हो गर्भाधान संस्कार ?
विवाहपछि सन्तानोत्पादनको लागि गरिने कर्म गर्भाधान हो भने त्यो कर्म गर्ने क्रममा पूरा गर्ने संस्कार गर्भाधान संस्कार हो । आफ्नो वीर्यसम्बन्धी पापबाट बच्न एवं सुयोग्य सन्तान प्राप्तिको लागि पति र पत्नीबीच यौनसम्पर्क गर्नुपूर्व गरिने संस्कार नै गर्भाधान संस्कार हो ।
बच्चाको जन्मअघि पति र पत्नी दुवैले उनीहरूको स्वास्थ्यमा विशेष ख्याल राख्नुपर्छ । स्वस्थ शरीर रहेका पुरुष र महिलाले नियम, मिति, नक्षत्र आदिलाई ध्यान दिएर बच्चाको जन्मका लागि समागम गर्नुपर्छ । यो एक किसिमको पवित्र कर्म हो । तर यसलाई केवल कामवासना मेट्ने कर्मको रूपमा कसैले लिन्छ भने यो आफैँमा गलत कुरा हो ।
उत्तम अन्न ग्रहण गर्ने, पवित्र भावना, स्नेह र आनन्दको स्थितिले हाम्रो शरीरको गुण धर्म बदलिन जान्छ ।
खुसी नै सबैभन्दा राम्रो भावना हो । घरको उचित वातावरण हुनुपर्छ, जहाँ कुनै चिन्ता र तनाव हुनुहुँदैन । त्यो पवित्र र उपयुक्त वातावरणमा सन्तानोत्पादनको लागि पतिपत्नीबीच समागम गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता छ ।
गर्भधारण समारोह के हो ?
गर्भस्याऽऽधानं वीर्यस्थापनं स्थिरीकरणं
यस्मिन्येन वा कर्मणा तद् गर्भाधानम् ।।
गर्भ अर्थात् बीज र आधान अर्थात् स्थापना । बीज स्थापनाको प्रक्रिया नै गर्भाधान हो । सन्तानको दीर्घायुको लागि यथाविधि र समयमा नै बीज स्थापना गर्नुपर्छ । यसको लागि स्त्रीको उमेर पहिलो रजस्वलाको तीन वर्षपछि र पुरुषको उमेर कम्तीमा १९ वर्ष हुनुपर्छ भन्ने मान्यता छ । गर्भाधान विवाहको चौथो दिन गर्नु राम्र्रो मानिन्छ । तर त्यस दिन पनि उचित समय भने तय गर्नुपर्छ । सो क्रममा महिला रजस्वला भएको १६ दिनभित्र हुनु उपयुक्त हुने बताइन्छ ।
गर्भधारण पछि के गर्नेर ?
गर्भधारणपछि पेटमा शिशुले एउटा चैतन्य जीवको जस्तै व्यवहार गर्ने गर्छ । आमाको गर्भमा आइसकेपछि बच्चाको सांस्कारिक क्रिया गर्न सकिन्छ । हाम्रा पूर्वजहरूले गर्भाधानको महत्वको बारेमा बताएका छन् ।
आचार्य चरकले भनेका छन् कि मन खुसी र दिमाग बलियो हुनु गर्भाधानको लागि आवश्यक छ । त्यसकारण पुरुष र महिलाले सधैं राम्रो खाना खानुपर्दछ र सधैं खुसी हुनुपर्छ । गर्भको जन्मको समयमा, पुरुष र महिलाको दिमाग उत्साह, खुसी र स्वस्थ शरीर हुनुपर्छ भन्ने मान्यता छ ।
पवित्र आत्मा
जबसम्म महिलाले गर्भधारण गरेर बसेकी हुन्छिन्, त्यो समयमा महिलाले विशेषतः पुस्तकहरू पढ्ने, आध्यात्मिक माहोलमा रहने, र जतिसक्दो रचनात्मक काममा रहने गर्नुपर्छ । कुनै पनि काम नगर्नुहोस् जसमा तनाव र चिन्ताको जन्म हुन्छ । गर्भमा रहेको बच्चाले आमाको आवाज र आमाको दिमागलाई संवेदनाद्वारा सुन्छ र बुझ्दछ । यसको उदाहरण हुनसक्छन् अभिमन्यु । उनले गर्भमा रहँदा पूरै दृश्य संरचना भंग गर्न सिकेका थिए ।
त्यसकारण, आमाले नै बच्चालाई शान्त राख्न सक्छिन्, सिर्जनात्मक कार्यमा अधिक समय खर्च गर्नुले बच्चालाई बुद्धिमान र दिमाग शान्त राख्न मद्दत गर्छ ।
यदि तपाईं गर्भमा बच्चालाई राम्रोसँग हुर्काउनुहुन्छ भने तपाईंले उसको आधा जीवनमा सुधार गरे सरह मानिने शास्त्रीय मान्यता छ ।
त्यसकारण, यो याद राख्नुपर्छ कि गर्भबाट ७ वर्षको उमेरसम्म बच्चाले जे पढ्छन् त्यो उनीहरूको जीवनको जग हो । यदि तपाईंले जग बलियो पार्नुभयो भने मात्रै बच्चाको भविष्य उज्ज्वल हुनेछ ।
